प्रज्वल बिष्ट
नेपाल जस्तो कृषि प्रधान देशको कृषिमा बाँदर आतंकले कृषक , कृृषि र अर्थतन्त्रमा नै गम्भीर असर पार्छ । खेतीपाती नै ग्रामीण जनजीविकाको मुख्य आधार भएकाले बाँदरको आक्रमणले किसानको मिहिनेत र लगानी दुवै नष्ट हुन्छन्। मकै, गहुँ, कोदो, तरकारी, फलफूल जस्ता बाली बाँदरको प्रमुख लक्ष्य हुन्छन्, जसले उत्पादन घटाउँछ र खाद्य सुरक्षा संकटमा पार्छ। बारम्बारको आक्रमणले किसानमा हतोत्साह बढाउँछ, खेतीयोग्य जमिन बाँझो पार्ने प्रवृत्ति देखिन्छ, र अन्ततः गाउँबाट शहरतर्फको पलायन बढ्छ। यसले मुलुकको समग्र कृषि उत्पादन, ग्रामीण अर्थतन्त्र र रोजगारीमा नकारात्मक प्रभाव पार्दै आत्मनिर्भरता कमजोर बनाउँछ।
नेपालको कृषिमा बाँदर आतंक बढ्नुको मुख्य कारण वन क्षेत्र बढ्नु तथा ग्रामिण जनसंख्या घट्नु अनि मानव बस्ती तथा खेतीयोग्य जमिन वन छेउमा हुनु हो। जंगलमा बाँदरका लागि पर्याप्त बासस्थान र प्राकृतिक खाना नपाउँदा, उनीहरू खेतबारीमा झर्ने गर्छन्। फलफूल, मकै, गहुँ, तरकारी जस्ता बाली सजिलै उपलब्ध हुने भएकाले बाँदर खेती नष्ट गर्न सक्रिय हुन्छन्। साथै, बाँदर नियन्त्रण वा व्यवस्थापनका प्रभावकारी योजना नहुँदा र किसानसँग पर्याप्त सुरक्षा उपाय नहुनुले पनि यो समस्यालाई झन् गम्भीर बनाएको छ।
नेपालको कृषिमा बाँदर आतंक बढ्दा कृषकहरूलाई ठूलो आर्थिक र श्रमजन्य क्षति पुगेको छ। बाँदरले मकै, गहुँ, कोदो, तरकारी र फलफूलजस्ता बाली नष्ट गर्ने भएकाले किसानको आम्दानी घट्छ। दिनरात बालीको पहरा गर्नुपर्ने बाध्यता सिर्जना हुँदा समय र श्रमको अतिरिक्त बोझ पर्छ। साथै, लगानी फिर्ता नआएपछि किसान निराश र हतोत्साहित बन्छन्, जसले दीर्घकालीन रूपमा कृषि पेशाप्रति अरुचि र ग्रामिण आर्थिक संकट निम्त्याउने देखिन्छ ।
नेपालको कृषिमा बाँदर आतंक समाधान गर्न सामुदायिक र स्थानिय सरकारको संयुक्त पहल आवश्यक छ । खेतबारी वरिपरि तारजाली वा विद्युतीय तारवारको सुरक्षा, बालीको पहरा र बाँदरलाई डराउने स्थानीय प्रविधि प्रयोग गर्न सकिन्छ। बाँदरलाई आकर्षित नगर्ने बाली रोप्दा र सामूहिक खेतीको अभ्यासले पनि समस्या घटाउँछ। साथै, वन्यजन्तु व्यवस्थापन कार्यक्रममार्फत बाँदरलाई उपयुक्त बासस्थान र आहार उपलब्ध गराइ वनमै सीमित राख्ने दीर्घकालीन योजना अपनाउनुपर्छ। नेपालको कृषिमा बाँदर आतंकको समाधानमा स्थानीय सरकारको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ।
स्थानीय तहले किसानका समस्या पहिचान गरी बाँदर नियन्त्रणका लागि आवश्यक नीतिगत र प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराउनुपर्छ। यसमा सामुदायिक स्तरमा तारबार, जाल, सौर्य वा विद्युतीय बाउण्ड्री , anty monkey guard, monkey catchers, लेजर लाईट प्रविधि, air gun जस्ता सुरक्षात्मक संरचना बनाउन बजेट विनियोजन गर्न सकिन्छ। साथै, किसानलाई बाँदर व्यवस्थापन सम्बन्धी तालिम, सचेतना र प्रभावकारी प्रविधिको प्रयोगबारे मार्गदर्शन दिनुपर्छ। वन विभागसँग सहकार्य गरेर बाँदरका बासस्थान संरक्षण, पुनर्स्थापना र आहारा व्यवस्थापन जस्ता दीर्घकालीन योजना पनि सञ्चालन गर्नुपर्छ। साथै, क्षतिको उचित मूल्याङ्कन गरी प्रभावित किसानलाई राहत वा बिमा सुविधा उपलब्ध गराएर उनीहरूलाई कृषि पेशाप्रति निराश हुनबाट जोगाउनु स्थानीय सरकारको मुख्य जिम्मेवारी बन्छ ।
नेपालको कृषिमा बाँदर आतंकले राष्ट्रिय खाद्य संकटको जनाउ घण्टि बजाई सकेको छ। यसले प्रत्यक्ष रूपमा खाद्य उत्पादनमा गिरावट ल्याउँछ। बाँदरले धान, गहुँ, मकै, कोदो, तरकारी र फलफूल जस्ता प्रमुख खाद्य र नगदे बाली नष्ट गर्दा किसानको उत्पादन घट्छ र बजारमा आपूर्ति कमी आउँछ। बालीको उत्पादन घट्नु मात्र नभई किसानलाई बारम्बार हानी हुँदा उनीहरू कृषि पेशाबाट विमुख हुन थाल्छन्, जसले दीर्घकालीन रूपमा खेतीयोग्य जमिन बाँझो बस्ने जोखिम बढाउँछ। जब स्थानीय उत्पादन घट्छ, देशलाई आयातमा निर्भर हुनुपर्छ, जुन आर्थिक भार र खाद्य सुरक्षामा ठूलो चुनौती हो। यसरी बाँदर आतंक केवल व्यक्तिगत किसानको समस्या नभई राष्ट्रिय खाद्य संकटको प्रारम्भिक संकेत हो।
अर्कोतर्फ, बाँदर आतंकले ग्रामीण जीवन र कृषि प्रणालीमा असन्तुलन ल्याउँछ, जसको असर सम्पूर्ण खाद्य शृङ्खलामा पर्छ। किसान दिनरात बालीको पहरा गर्न बाध्य हुँदा श्रमशक्ति अन्य उत्पादनशील कार्यमा प्रयोग हुन सक्दैन, र लगानीअनुसारको प्रतिफल नपाउँदा आर्थिक निराशा झन् बढ्छ। स्थानीय निकायले समयमै प्रभावकारी कदम नचाले बाँदर आतंकले उत्पादन घटाउने मात्र होइन, दीर्घकालीन रूपमा खाद्य आत्मनिर्भरता खतरामा पार्छ। यसले अन्ततः खाद्यान्न आयात निर्भरता र मूल्यवृद्धि बढाउँदै राष्ट्रिय खाद्य संकटको ढोका खोलिदिन्छ, त्यसैले यो समस्यालाई गम्भीरता पूर्वक समाधान गर्न अत्यावश्यक छ।
नेपालको कृषिमा बढ्दो बाँदर आतंक केवल व्यक्तिगत किसानको समस्या नभई राष्ट्रिय खाद्य सुरक्षासँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित चुनौती हो। निजि जमिनको जंगलिकरण बढ्नु , मानव बस्ती र खेतिपाति वनजंगल नजिक हुनु र बाँदरका लागि पर्याप्त बासस्थान र आहारको कमीले यो समस्या जटिल बनेको छ। यसले बालीको उत्पादन घटाई, किसानलाई आर्थिक र मानसिक संकटमा धकेल्दै, दीर्घकालीन रूपमा खेतीयोग्य जमिन बाँझो पार्ने खतरा सिर्जना गर्छ। यसलाई रोक्न सामुदायिक सहभागिता, प्रभावकारी प्राविधिक उपाय, बासस्थान संरक्षण र स्थानीय सरकारको सक्रिय भूमिका अत्यावश्यक छ। समयमै संयोजित र दीर्घकालीन समाधान लागू नगरे बाँदर आतंकले राष्ट्रिय खाद्य संकटलाई अझ गम्भीर बनाउने निश्चित छ।
